YANKWIK NEMILIS / VOLVER A NACER / 300 — ojarasca Ojarasca
Usted está aquí: Inicio / Escritura / YANKWIK NEMILIS / VOLVER A NACER / 300

YANKWIK NEMILIS / VOLVER A NACER / 300

SOL TONALTSINTLI

YANKWIK NEMILIS

Inemilis in tatatsin amo keman satelkuali, kijyouij tonalmej, ipanian in sesek wan in totonik, nochipa keman tetapouiaya inemilis toskauiuiyokaya uan ixatepeuia.

Keman Juan mosiuatali ipan xiuejya, yejika yejua tayokoyaya keman kinemiliaya akmo ueliskia kinixmatis iixuiuan, keman kimatik nemiskia iixuiu semi pakik uan ixtololouan mimilikayaj uan ixatetepeuik, semi pakik. Nejon tonal peuak kinpoua in youalmej maj kan kixmatiniya iixuiu.

In tatatsin nochipa kuelitaya takouas kalitaj, ijkon se tonal ojtipaj kinkakik seki tatajmej moiliayaj se tonal ejkoskia se ueyi tetsauit tein kitamiskia nochi in taselot , ijkon senkaj tanemilij uan keman ejkok ichan kitapouij isiuau uan iokichpil, yejuan kiyolchikaujkej maj amo kineltoka nochi tein kakik uan maj amo semi tanemiliani, ijkon moyolchikauak uan monochilij Teotsin, semi tanemiliayaj keyej ika itatok motekipanouaya.

Mostaj in tata Juan tejkouaya ikalkuako wan kiitaya senkan moliniaya in mixti, ijkon kimatia keman kiouiskia noso tonaskia. Ijkon panokej seki tonalmej uan ipan iluikat amo monextiaya yon se mixti, in tonalmej nochipa kisaya kualtsin in tonaltsin, maski tonalmej ika kiouit. Se youak sesesek, in ejekat tepitsaya uan imaxiuyo in koumej momoliniayaj, amo aken moliaya toni onpanoskia on youal, in tata motekak, kochik uan ijsak uejkakualkan keyej teinsa kakalakaya ikalyoualol. In ejekat tauiuitekia uan kakistia keniuj tapitsaya.

In tatatsin Juan akmo yektakakia, nejon youal amo kiyekkakik in tetsauit, ijkon mostika isiuau uan iokichpil kiluijkej keniuj in tetsauit kinuiuitak miakej koumej tein itatok.

Kikuik itopil uan kisak, tejkok ikalkuako uan tatachiak itayoualol ijkon kitak keniuj in ejekat kitamitatamotak in koumej tein itatok , miak xiuit ika tekitik uan se youal nochi ijtakauik.

Juantsin tanemilij uan tayokoyak, uan kachi tanemilij keman kinemiliaya keniuj motekipanoskia in okse xiuit, motekipanouaya tein kisaya itech itatok, uan amo kipiaya okse koutaj yon okse tekit.

Ome xiuit achtopa peuak taki in tatok uan Juantsin kinextilij ikoneuj keniuj tekitis, in tomin tein kitaniaj kieuayaj. Ika motekipanouayaj nochi in xiuit, yejika tanemiliaya keniuj motekipanoskia ipan okse xiuit.

Juan semi kitasojtaya iokichpil uan isiuau, yejika ninka tanemiliaya, kinekia kinkauilis intatok, sayoj ika nochi intetsatuit sayoj mokaujke seki koumej uan ika tayokoyak.

Isiuamoj kokoxkayetoya, in tata Juan kichaya iixuiu ika miak pakilis, amo miak tonalmej poliuiaj maj nemi in konetsin uan kokolispeuak ika totonik uan tataxis uan kipolojtiaya ichikaualis, yajki tapajtianko uan kimakakej pejti tein ika tepitsin moyolkuik.

Ijkuak moyolkuik, isiuamoj nemik ikoneu, nochipa monochiliaya in Teotsin, ijkon kiyolchikauaya isiuau, isiuamoj uan iokichpil, maski ijkuak ijkuak nochin yetoya ipan tapajtianko kipixtoyaj isiuamoj yejua peuak tanaui. In tatatsin kieuaya se ueyi tanemilil. In tonalmej tein inemilis poutoyaj uan amo aken kimatia, yejua kimachiliaya, inemilis tamik uan sayoj kichatoya maj nemi iixuitsin.

Keman iokichpil uan isiuamoj ejkokej yejua ipa kitamipolojkaya ichikaualis, iixtololouan mijmiktikej uan toskauiuiyokaya nochi ichikaukayo kuetauik. Isiuamoj kixmatilti iixuiu in tatatsin Juan, yejua akmo kinextiaya ipakilis, ijkon kimachotij uan kitiochiuak ika itajtol.

Keman yaya takuati motali inuan, iixuiu kiyolitijka, maski amo aken kimatia kox nejon nechikolis yejuasa yaskia, ijkuak kiniluij maj semi kuali kipaiakan uan maj semi kuali kinemachtikan in konetsin. Iyoj yejua katka itajtol. Panok eyi tonal iuan iixuiu, kuelitaya kiitas uan kuetskiliaya no ijkon kimachotiaya.

Ika naui tonal peuak tanaui, nochi ichikaualo tantiaya, peuak amo takua uan tahtoltamik. Yekinpa talixnesia ijkuak kaxtol uan ome tein metsi septiembre keman iyolo moseuij, nochi itekiyotanemililis tamik, iyolo, itanemilil, inakayo uan ianimaj yolika seutiajkej, kemej se ataxikil itech uetsik.

Maski panokaya se metsti ichankauan kimachiliayaj inn tayokol, maski no ijkon kimatkej in se ichtakatanemilil tein Juantsin keuaya, iyolo mokauak itech iixuitsin.

Ipan masewaltanemilil in tatajmej tetapouiaj nochipa keman se miki se konet yoli.

 

VOLVER A NACER

La vida de don Juan nunca fue tan fácil, pasó días complicados, bajo el frío y el calor, cada vez que contaba sobre su vida su voz temblaba y sobre su rostro rodaba una lágrima.

Cuando Juan se había juntado ya era un señor de edad avanzada, por eso él se ponía triste al imaginar que tal vez no llegaría a conocer a sus nietos, la noticia de la llegada de su nieto le trajo tal alegría que en el momento sus ojos brillaron y bajaron lágrimas sobre su rostro, se alegró mucho. Desde entonces él contaba los días para conocer a su nieto.

Juan acostumbraba a salir a comprar al centro del pueblo, un día por el camino oyó la charla de unos señores en donde comentaban que pronto llegaría una tormenta que arrasaría con las cosechas, se preocupó demasiado y al llegar a su casa le contó a su hijo y a su señora aquel comentario, ellos le dijeron que no hiciera caso a lo que había oído y que no se preocupara mucho, se hizo fuerte con la encomienda de Dios, él se preocupaba al oír eso porque de ahí obtenía sustento para su casa. Todos los días el abuelo Juan subía a la azotea para contemplar el movimiento de las nubes, así veía cuando llegarían las lluvias o los días soleados. Pasaron algunos días y en el cielo no se pintaba ninguna nube, los días permanecían soleados, aunque era temporada de lluvias. Un día al caer la noche permanecía fresca, el viento silbaba y las ramas se meneaban, sin saber lo que pasaría esa noche, se acostó para descansar, durmió profundamente hasta que despertó por la madrugada por algunos ruidos extraños que se oían en algunas casas que se encontraban alrededor de donde él vivía. El viento azotaba y se escuchaba el silbido del mismo.

Por la edad avanzada Don Juan tenía problemas auditivos, esa noche no logró escuchar la intensidad de la tempestad, a la mañana siguiente su señora y su hijo le dijeron que el huracán había arrancado varios árboles de su plantío de pimienta. Él tomó un bastón y salió, subió a la azotea miró a su alrededor y se llevó una gran sorpresa al igual que todos los vecinos, el viento había arrancado los arboles de pimienta, el sembradío que le había llevado varios años e inversiones, bastó una noche para destruirse. Juanito se preocupó y se entristeció, y fue más su preocupación cuando pensó en cómo se iban a mantener para el siguiente año, su único sustento lo obtenían de la cosecha de pimienta, era el único sembradío y no tenía otro trabajo. Dos años atrás cuando Juanito empezó a cosechar la pimienta le enseñó a su hijo cómo trabajar el producto, el dinero que ganaban lo ahorraban para mantenerse durante el año, por eso sentía la preocupación sobre cómo se iban a mantener para el año que venía.

Juan apreciaba mucho a su hijo y a su esposa, por eso se preocupaba mucho por ellos, quería dejarles el sembradío de la pimienta, pero con todos los desastres del huracán entristeció mucho puesto que habían quedado muy pocas plantas. Su nuera llevaba 8 meses de embarazo, Juan esperaba con mucho entusiasmo el nacimiento de su nieto, pero a pocos días de que su nuera diera a luz, comenzó a enfermarse de tos con fiebre y esto le quitaba fuerzas cada día, acudió al médico y ahí le recetaron algunas medicinas que le ayudaron a recuperarse un poco.

Durante los días de su recuperación, su nuera dio a luz, siempre oraba y se encomendaba a Dios para darle fuerza a su esposa, su nuera y su hijo, pero en ese mismo tiempo en que su esposa y su hijo le hicieron compañía a su nuera en el hospital, había vuelto a recaer.

El anciano guardaba un gran secreto, sus días estaban contados y nadie más sabía, sólo él, su vida había terminado y él sólo esperaba la llegada de su nieto.

Cuando el hijo y la nuera de Don Juanito llegaron, él ya había perdido más fuerzas, sus ojos mostraban silencio con la voz temblorosa y sus fuerzas marchitas. Su nuera alegremente se acercó a Don Juan para presentarle a su nieto, aunque su rostro ya no lograba mostrar sus expresiones él se había puesto muy feliz, lo persignó y los bendijo.

Cuando se sentaron a comer él se sentó junto a ellos, la llegada de su nieto lo alivianó un poco, sin imaginar que esta charla había sido por última vez, él les dijo que cuidaran y educaran bien al pequeño niño. Fueron los últimos consejos. Durante tres días permaneció muy cerca de su nieto, le gustaba observarlo muy de cerca, le sonreía y le daba su bendición. Al cuarto día Don Juanito empezó a agonizar, sus fuerzas se habían agotado, dejó de comer y dejó de hablar. Apenas rozaban los rayos del sol el día 17 de septiembre cuando llegó la hora de su partida, su misión en este mundo concluyó, su corazón, mente, cuerpo y alma se apagaron lentamente, una gota de silencio cayó sobre él. A un mes de su partida el dolor y la agonía hacían presencia en el hogar de Juan, sin embargo sus familiares habían comprendido que Juan tenía un secreto muy grande, su corazón permanecía en su pequeño nieto.

En muchas comunidades nahuas, los abuelos cuentan que cuando alguien muere otro ser nace.

__________

Sol Tonaltsintli (Marisol Rodríguez), originaria de Zoquiapan, es nahuahablante de la variante de la Sierra Noreste de Puebla. Egresada de la licenciatura en Lengua y cultura en la Universidad Intercultural del Estado de Puebla, es intérprete y traductora certificada en el ámbito de procuración de justicia.

comentarios de blog provistos por Disqus