EL ALMA SECUESTRADA / NAK’EL CH’ULELAL — ojarasca Ojarasca
Usted está aquí: Inicio / Escritura / EL ALMA SECUESTRADA / NAK’EL CH’ULELAL

EL ALMA SECUESTRADA / NAK’EL CH’ULELAL

MIGUEL GÓMEZ GÓMEZ

EL ALMA

SECUESTRADA

Me estoy muriendo”, dice con voz desfallecida por el terrible dolor, como si los fuertes brazos de su padre se le fuesen clavando en el cuerpo. Manuel aprieta los dientes, de la comisura de los labios se escurre un espeso hilo. Don Antún pierde la mirada en el horizonte de la tarde, mientras, sigue caminando por la intemperie de la soledad. “Siento que la muerte nace en mi corazón”, alcanza a balbucir el joven.

El hombre no logra entender el embrujo de su hijo y sigue caminando en silencio, un suave viento mueve las hojas de los naranjales y en el firmamento se ve la primera estrella como siniestro de presagio de su existencia. “Sí, la muerte es más larga que la vida”, le contesta vencido por el cansancio, como cuando su mujer murió al dar a luz a Manuel.

La lejanía apenas se divisa cubierta por las sombras de la noche, se acercan a una casa solitaria metida en el corazón de las sinuosas llanuras. El dueño del jacal escucha el murmullo oculto en la oscuridad, se levanta de su silla sin romper la quietud, se acerca con calma al viejo que carga a su hijo, toma la muñeca izquierda del muchacho y la pulsa cerrando los ojos, en sus dedos siente el paso caliente de la sangre. “Lamento tu desgracia, muchacho, tu ch’ulel está condenado en el paraíso del Inframundo por haber tirado alimentos cuando comían los ángeles de la tierra”. Dice con una solemnidad muy triste: “Está metido en la soledad de las montañas, retorciéndose derrama lágrimas, invoca ser perdonado”.

El padre se siente clavado en una cruz, perturbado por la amarga pena, hunde sus dedos en la cabellera de su hijo. “Manuel, abre tus ojos, no te dejes morir”, dice temblando en el espanto y acaricia suavemente el rostro de su descendencia. El rezador siente la presencia de la muerte, permanece durante un momento trémulo en el umbral, se dirige pesadamente a la sala de oración y con un débil movimiento comienza a limpiar el rudimentario altar, después sahúma con incienso la tosca cruz de madera. “Necesitamos sangre de gallina negra, trece velas blancas, tres huevos, un puño de incienso y medio litro purificador del alma”, dice ocultando la cabeza en las rodillas como si su pensamiento vagara en la tierra y el cielo. “Les ruego silencio, enviaremos nuestras súplicas hasta donde se encuentre su alma. Que la luz de las velas y la fragancia del incienso eleven nuestras palabras”.

Después de un breve rezo el joven nota la crueldad de la enfermedad, el sufrimiento se disipa, la luminosidad de su rostro reaparece. El rezador ve que el alma del joven sigue cercada en el muro de la oscuridad, pareciera esperar un entierro definitivo, pero los ángeles de la tierra han adoptado una liberación y el rezador mira el alma sumida en la oscuridad. El padre agradece con un gesto en su mirada el trabajo del curandero. Al fijarse en éste descubre aterrado los mismos ojos siniestros del dueño del camino.

 

NA K’EL CH’ULELAL

Mikel Wotan (tseltal)

“Ya xlajon”, xij ta k’un k’op yu’un xk’axemal xk’uxul, jich la ya’ay te yak ta ochel beel ta sbak’etal te yu’el sk’ab state. Te mayele tulan yak ta xk’uxuxanel ta ti’el sbakel yej sok xt’ayetik xanix ya´lel ya xlok’tel ta yochib swe’ele. Te mamal Antune yanax xch’ay ta sit sna’liyel xojoplel smalel k’aal yak ta beel ta sikilel xch’abenal k’inal, “xbebetnax ya xjajchtel ta ko’tan de lajele”, xij la yal ta joil k’op te kereme.

Te mamale ma sna’ stojol te yu’un yak ta woklajel xch’ulel te xnich’ane, k’alal yak ta beel ta sikil xch’abenal k’inal, la yil naraxiltik te obol xanix sbaj yak ta yuk’uk’etel yu’un ik’ sok la staj ta ilel wol muk’ul ek’ yak ta muts’ munel ta k’ejel, jich k’oem te tsakbil xkuxinel la ya’ay. “Jich ta smelelil, te lajele ja’ najt te bit’il kuxineltike”, xi la sut yak ta ajkan jich bit’il laj yinam k’alal atojk te Mayele.

Te snajtil sakilal k’inale tebxanix ya xchiknaj ta ilel yu’un yijk’alel ajk’ubal, k’unk’un anoptsajik ochel ta wol naj sumul ta yolil te’ak’etik. Te yajwalel nae la ya’ay stojol te ay mach’a stukel yak ta beel ochel ta yijk’alel k’inal, oranax jajch ta snaktajib, ja’to bajt xch’ulel k’alal la yil jtul mamal xkucho k’oel xnich’an, ja’uk meto, oranax och spikbey swa’el k’ab te kereme, och smakulay ya’ay te wokolil ay ta stojole jaxetik xanix ya xk’ax ta sbik’tal sk’ab te xk’ixnal xch’ich’ele. “Obol aba a la kerem, te ach’ulele yak ta stojel smul ta ch’iibal yu’un la stsukulinbey sp’in xbojch k’alal yak ta we’el ch’ul kanan lum k’inal”, xi ta mel o’tan: “stukel yak ta woklajel ta ch’iibal xch’aletiknax ta malel ya’lel sit kejel yak ta sk’anel wokol”.

Bajbil ta kurus la ya’ay yu’un muk’ul mel o’tan te mamale, yak ta xaxulabey sjol te xnich’ane. “Mayel, wik’a wala sit, na’liya sakil k’inal ma xlajat”, xi ta nijkel yu’un mel o’tan och yujts’ilabey sit yelaw. Te ch’abajome la ya’ay stojol te sk’oplal ya xlaje, och ta snopel binti pasel ya sk’an, bajt ta banti yawil ya kanan, och skusilay te skuruse, la xch’ajtay ta pom. “Ya jk’antik kojt ijk’al me’ mut, oxlajun ch’ix sakil nichim, oxwol ton mut, slu’bil a la pom sok olil limeta xpoxil ch’ulelal”, xi k’alal tinil ta sjol yakan, jich yilel te snopjibal yu’une yak ta beel ta lum balumilal sok k’alal ta ch’ulchan. “Ya jk’anbeyex te yakuk laman abaik, yu’un me ya jk’antik wokol te banti tsakbil xch’ulel te a la kereme, xojopleluk ch’ul nichim, xojopleluk ch’ul pom, ch’ultesbiluk te jk’op kayetike”.

Laj yo’tan ta ch’ab, jich yilel te kereme cha’ tulane te xchamele, te swokole la xcha’ tsob sba yilel, ja’nax yu’un ta patil la spuk sbaj cha’tulane sit yelaw. Te ch’abajome la xwaichin te joybil ta makte’ ta yijk’alel k’inal te xch’ulele, jich yilel te ja’ix yak ta maliywane te mukenale, ja’nax yu’un te jme’tik ch’ul kanan lum k’inale la snopikix te ya xkoltaywanike, jich te ch’abajome yato sna’ stojol te ayto xan ta yijk’alel k’inal te xch’ulel a la kereme. Te tatile k’ax bayel smuk’ulel yo’tan yu’un te ya’tel la spas te ch’abajome ta patil la yil te o’bol xanix sbaj sit yelaw te ch’ul kanan lum k’inale.

__________

Miguel Gómez Gómez (San Juan Cancuc, Chiapas), hablante de la lengua tseltal, es promotor cultural, académico, coordinó la traducción de los Acuerdos de San Andrés a su lengua y ha hecho lo propio para múltiples documentos legales y oficiales. Ha publicado los relatos Animail pojp / El muerto de petate y Ch’ul Woklaje / El Disturbio Sagrado. Esta historia, enviada a Ojarasca por el autor, también se publicó en el número 21 de Nuestra Sabiduría, revista multilingüe en San Cristóbal de Las Casas.

comentarios de blog provistos por Disqus